Arne Emil Jacobsen, uznany za ojca duńskiego designu i nowoczesnej architektury, urodził się 11 lutego 1902 roku w Kopenhadze. Dorastał w typowym duńskim domu wyższej klasy średniej, wypełnionym ciężkimi, ozdobnymi meblami oraz bogato zdobionymi tkaninami i tapetami. Ze wspomnień bliskich wynika, że był dzieckiem kochającym zabawę, żarty, a także niespokojnym i ciekawym świata uczniem. Któregoś dnia zamalował białą farbą ozdobną tapetę w swoim pokoju, co zakończyło się karnym wysłaniem go do szkoły z internatem, gdzie jego psotom nie było końca. W tym czasie zaczął zainteresować się botaniką i ogrodnictwem, które to zainteresowania pielęgnował przez całe życie, a także szkicowaniem oraz akwarelą, które przydały się w późniejszej karierze. Uwielbiał malować, w czym naśladował swoją mamę, amatorsko malującą motywy kwiatowe.
Studia
Arne marzy o studiowaniu sztuki, ale jego ojciec nalegał, by syn zajął się architekturą, uznając że tylko ten zawód może mu przynieść stały dochód i stabilność finansową. Specyficznym wstępem do studiów, była wakacyjna praca murarza, podczas nauki budownictwa w Kolegium Technicznym Akademii Kopenhaskiej. W 1924 roku zostaje przyjęty do Szkoły Architektury w Królewskiej Duńskiej Akademii Sztuk Pięknych, gdzie studiuje pod kierunkiem sław duńskiego projektowania, Kay Fisker i Kaj Gottlob.
Jeszcze jako student, Jacobsen dużo podróżuje po Europie, między innymi w 1925 roku uczestniczy w paryskiej wystawie Art Deco, Exposition Internationale des Arts Décoratifs et Industriels Modernes, gdzie zdobywa srebrny medal za projekt krzesła. Podczas tej podróży poznaje estetykę Le Corbusiera, którego pawilon L’Esprit Nouveau podziwia podczas paryskiej wystawy. Duńczyk jest pod dużym wrażeniem nowatorskiego sposobu patrzenia na projektowanie i architekturę francuskiego modernisty. Przed ukończeniem akademii, Jacobsen odwiedza również Włochy i Niemcy, gdzie poznaje racjonalistyczną architekturę Mies’a van der Rohe i Waltera Gropiusa. Ich prace stają się inspiracją dla jego wczesnych projektów, w tym na projekt dyplomowy, galerię sztuki, która zdobywa złoty medal uczelni.
Wczesne projekty
Po ukończeniu studiów w 1927 r. Arne żeni się z Marie Jelstrop Holm, z którą ma dwóch synów, Neilsa i Johana. Wkrótce po uzyskaniu dyplomu zaczyna pracę w pracowni architekta miejskiego – Poula Holsøe. W tym czasie też, we współpracy ze szkolnym przyjacielem, Flemmingiem Lassenem, wygrywa konkurs Duńskiego Stowarzyszenia Architektów na zaprojektowanie „Domu Przyszłości”, który został potem zaprezentowany w skali 1:1 na kolejnej wystawie w Forum w Kopenhadze. Był to dom w kształcie spirali, z płaskim dachem ze szkła i betonu, zawierający prywatny garaż, przystań i lądowisko dla helikopterów. Kolejną, uderzającą cechą projektu były okna, zamykane tak jak okna samochodowe, kuchnia zaopatrzona w gotowe posiłki lub taśmociąg do obsługi poczty. Wygrana ugruntowuje sławę Jacobsena jako wschodzącej gwiazdy duńskiej architektury i opinię o nim jako ultranowoczesnym architekcie.
Własne studio architektoniczne
Rok później Arne Jacobsen jest gotowy do pracy na własne konto i zakłada biuro architektoniczne. Jednym z pierwszych jego projektów jest funkcjonalistyczny Dom Rothenborga, który zostaje zaplanowany w każdym szczególe, zarówno na zewnątrz, jak i wewnątrz, co staje się cechą rozpoznawczą wielu jego późniejszych prac.
W 1934 roku Arne rozpoczyna współpracę ze znaną fabryką mebli Fritz Hansen i na jej zamówienie tworzy meble, które później zyskują miano ikon XX-wiecznego wzornictwa. Są to meble z Serii 7, Grand Prix, Mała Żyrafa lub projekt trójnożnego krzesła „Ant” czyli mrówka. Ten, został dość sceptycznie przyjęty, ale pewny sukcesu Jacobsen zapewnił producenta, że jeśli nie znajdzie klientów, to on sam wykupi wszystkie wyprodukowane egzemplarze.
Christopher Mount w swojej książce: „Arne Jacobsen: Compact Design Portfolio” ciekawie podsumowuje podejście Jacobsona do modnego wtedy Bauhausu: „Choć mogłoby się wydawać, że ktoś, kto jest uznawany za jednego z „ojców nowoczesnego designu”, będzie postrzegał to przychylnie, Arne Jacobsen wielokrotnie podkreślał swoją niechęć do Bauhausu i jego opływowych, pozbawionych ozdób form. Wydaje się to niemal paradoksalne, zważywszy na fakt, że projekty, z których stał się znany, również mają stonowany, pozbawiony ozdób design. Jego głównym sposobem projektowania jest podkreślanie funkcji, twierdzenie, że „to musi mieć sens” i że forma podąża za funkcją, którą musi podtrzymywać. Być może to kwestia metodologii reprezentowanej przez te dwa elementy spowodowała dysonans w jego wrażliwości artystycznej. Pod wieloma względami jednak opór wobec modernizmu utrzymywał się później w jego życiu osobistym, włącznie ze sposobem w jaki urządził własny dom”.
„Jeśli budynek jest architekturą, to jest też sztuką”
Wkrótce Jacobsen wygrywa konkurs gminy Gentofte na kompleksowy projekt nadmorskiego osiedla Klampenborg na północ od Kopenhagi. Pojawiające się w prasie relacje na temat tego projektu stały się w Danii sensacją, co ugruntowało opinię o Jacobsonie, jako o zdecydowanym zwolenniku, zyskującego popularność, Stylu Międzynarodowego. W 1932 roku ukończono pierwszy element – kąpielisko na plaży Bellevue. Jacobsen zaprojektował wszystko, od charakterystycznych wieżyczek w niebieskie pasy, przez kioski i przebieralnie, po bilety, karnety, a nawet uniformy dla obsługi. W 1934 roku powstaje osiedle mieszkaniowe Bellavista, zbudowane z betonu, stali i szkła, o gładkich powierzchniach i otwartym układzie, wolne od jakichkolwiek elementów dekoracyjnych, a ostatnim elementem jest otwarty w 1936 roku letni teatr Bellevue Teatret, ze składanym zadaszeniem. Uchodzi on za modelowy przykład duńskiego funkcjonalizmu. Te wczesne prace wyraźnie pokazują wpływ architektury kubistycznej, z którą Jacobsen zetknął się w Niemczech. Zaprojektowany przez Jacobsena kompleks w Klampenborgu często określano jako „marzenie o nowoczesnym stylu życia”.
Kolejne projekty Jacobsena przeznaczone są do lokalizacji w zdecydowanie innych układach urbanistycznych, w historycznych centrach miast, gdzie wywoływały spore protesty mieszkańców, którzy nie życzyli sobie awangardy w zabytkowej tkance miasta. Przeszklony Stelling House staje na słynnym placu Gammeltorv w Kopenhadze i choć dziś bywa podawany za modelowy przykład nowoczesnego projektu w historycznym otoczeniu, w swoim czasie był uznany delikatnie mówiąc kontrowersyjny, a dziennikarze postulowali, że Jacobsen powinien dostać „dożywotni zakaz projektowania architektury”.
W środowisku architektonicznym odbiór jego projektów był zdecydowanie bardziej pozytywny, bo wkrótce wraz z Erikiem Møllerem wygrywa konkurs na projekt ratusza w Århus. Ich propozycja zostaje uznana jednak za zbyt nowoczesną i niewystarczająco reprezentacyjną, do tego stopnia, że Jacobsen musi do oryginalnego projektu dodać wieżę i „prestiżowe” marmurowe elementy na elewacji.
II Wojna Światowa
Czas II wojny światowej to szczególnie trudny okres dla Jacobsena, który pochodził z żydowskiej, choć laickiej rodziny. Niedobór materiałów budowlanych i obowiązujące w Danii faszystowskie norymberskie ustawy rasowe utrudniały uzyskanie zleceń.
W 1943 roku, Arne Jacobsen musi uciekać przed masowymi wywózkami do obozów koncentracyjnych. Razem ze świeżo poślubioną, drugą żoną, Jonną i innymi Duńczykami żydowskiego pochodzenia, z pomocą lokalnego ruchu oporu, na małej wiosłowej łodzi, udaje mu się przeprawić przez cieśninę Sund do sąsiedniej Szwecji. Przebywa tam, aż do końca wojny, gdzie projektuje jedynie letni dom dla dwojga zaprzyjaźnionych lekarzy. W tym czasie jednak razem z żoną, która z wykształcenia była drukarzem tkanin, zaczał projektować tapety i tekstylia dla Noriske Kompaniet, wiodącego domu towarowego w Sztokholmie. Wyprodukowane w tragicznych okolicznościach czasu wojny, tekstylia Jacobsena z lat 40-tych pokazują ewolucję od jego wnętrz z lat 30-tych do przyszłych abstrakcyjnych wzorów i modułowych budynków z późniejszych lat.
W 1945 roku, po powrocie do kraju, Jacobsen wraca do pracy projektowej, choć nie jest to łatwe, gdyż przez pierwsze powojenne lata główną potrzebą w zniszczonej Danii są proste i szybkie w budowie budynki mieszkalne.
Rozwój kariery – projekty totalne
Po kilku latach zaczynają pojawiać się pierwsze, ciekawsze zlecenia. W 1952 roku powstaje kompleks rezydencjonalny Allehusen oraz szeregowa zabudowa Søholm. Tutaj w przeciwieństwie do białego, minimalistycznego funkcjonalizmu znanego z kompleksu Bellavista, widać powojenny trend na bardziej tradycyjne, ceglane konstrukcje, które Kay Fisker nazwał Tradycją Funkcjonalną, zainspirowaną Kościołem Grundtviga Pedera Vilhelma Jensena-Klinta.
„Architektura ma tendencję do wchłaniania wszystkiego, staje się całym życiem”
Po zakończeniu tego projektu, w 1951 roku Jacobsen zamieszkał z rodziną w jednym z domów swojego autorstwa w Søholm. Wybrał budynek stojący najbliżej morza, dookoła którego stworzył piękny ogród z ponad 300 gatunkami roślin. Arne mieszkał tam do końca życia. Obecnie dom został odrestaurowany i kilka razy w ciągu roku udostępniany dla zwiedzających.
W 1956 roku Architekt przyjmuje posadę profesora architektury w Skolen for Brugskunst, Królewskiej Akademii Sztuk Pięknych w Kopenhadze, gdzie wykłada przez kolejne 9 lat.
Kolejny ważny projekt Jacobsena to Ratusz w Rødovre, z ciekawym połączeniem piaskowca, szkła i stali. Słynie on z centralnych, zwieszonych z dachu, schodów.
Następnie, sporą międzynarodową sławę zyskał projekt szkoły Munkegaard, która składa się z kilku pawilonów, połączonych szklanymi korytarzami, rozmieszczonych w systemie siatki wokół małych dziedzińców. Tutaj, podobnie jak we wcześniejszych projektach architekt stworzył kompletne wyposażenie wnętrza z ławkami, krzesłami i oświetleniem. Z racji wpisania budynku, wraz z wyposażeniem, do rejestru zabytków, dyrekcja szkoły dziś ma spory problem, ponieważ doskonały projekt z lat pięćdziesiątych, wtedy bardzo nowatorski, dziś już nie do końca wpisuje się w duńskie standardy wygodnej, nowoczesnej szkoły, choć wizualnie cały czas robi świetne wrażenie.
Prawdopodobnie najbardziej znanym projektem duńskiego architekta jest kopenhaski SAS Royal Hotel, zbudowany w latach 1956-1960, nazwany „pierwszym na świecie designerskim hotelem”. Jego wygląd zewnętrzny określano jako „dwie paczki papierosów ustawione prostopadle do siebie”, jednak wnętrze było mniej surowe. Jacobsen ponownie zaprojektował wszystko, od budynku, jego mebli i wyposażenia, po popielniczki sprzedawane w sklepie z pamiątkami.
To właśnie z tego projektu pochodzą słynne fotele o miękkich, organicznych kształtach jaja – Egg chair, fotel łabędź – Swan oraz krzesło w kształcie kropli – Drop i kultowe lampy AJ. Słynny dziś zestaw sztućców do tego konkretnego projektu napotkał jednak opór użytkowników. Arne Jacobsen zaprojektował je tak, aby zrezygnować z podziałów i uchwytów, na rzecz płynnego kształtu. Wyglądające, jakby były wytłoczone z jednego kawałka metalu i tylko nieznacznie zaokrąglone, sztućce posiadały szerokie, ale cienkie uchwyty, które okazały się nieporęczne w użyciu mimo takich udogodnień jak osobne łyżki dla prawo i lewo ręcznych. Dziś ta zastawa, podobnie jak Egg Chair, nadal często pojawia się w popkulturze, a Stanley Kubrick nakręcił tam fragmenty kultowego już filmu „2001: Odyseja Kosmiczna”. Dziś można wynająć apartament, który pozostał w nienaruszonym stanie od czasów Jacobsena.
Projektant?
Współcześnie Arne Jacobsen jest znany przede wszystkim ze swoich projektów mebli. Sam jednak nie cierpiał określenia projektant i wg Scotta Poole’a nigdy go nie użył, zawsze przedstawiając się wyłącznie jako architekt.
Swoje zainteresowanie projektowaniem produktów zawdzięcza przede wszystkim fascynacją Gesamtkunst – sztuką totalną, a większość jego najsławniejszych projektów, została stworzona jako elementy wyposażenia projektowanych przez niego budynków.
W swoich projektach, w dużej mierze inspirował się pracami, nad bardzo popularną wtedy sklejką, słynnej amerykańskiej pary projektantów Charlesa i Ray Eames. W pełni identyfikował się też z poglądami włoskiego historyka wzornictwa, Ernesto Rogersa, który uważał, że projekt każdego elementu jest równie ważny i jego motto dobrego projektowania brzmiało: „od łyżki do miasta”.
W latach sześćdziesiątych i w dalszej części kariery, Arne Jacobsen, kontynuował swoją redukcjonistyczną estetykę w kierunku bardziej uproszczonych, geometrycznych, opływowych kształtów, co budziło jego sprzeciw kilka lat wcześniej. Ostatnie dzieła Duńczyka obejmowały armaturę łazienkową, która do dziś jest popularna i wykorzystuje jedno pokrętło do kontroli przepływu i temperatury wody. Jacobsen zaprojektował również zestaw naczyń Cylindra Line, dla firmy Stelton, który wykorzystuje koncepcję stalowych rur jako bazę i składa się w głównej mierze z cylindrycznych elementów.
Projekty zagraniczne
Pod koniec 1950 roku delegacja z uniwersytetu w Oxfordzie odwiedziła SAS Hotel i Munkegård School w poszukiwaniu architekta dla St Catherine’s College. Po otrzymaniu zlecenia Jacobsen decyduje się połączyć nowoczesne materiały z tradycyjnym układem oxfordzkich kolegiów projektowanych na planie czworokąta. Powstaje spójny modernistyczny projekt, obejmujący architekturę, oraz meble, sztućce, abażury, a także ogrody uniwersyteckie z kompletnym planem nasadzeń, do wyboru gatunków ryb w stawach.
„Oszczędność plus funkcjonalność równa się styl”
Oryginalne budynki St Catherine’s są uznawane za jeden z najwybitniejszych na świecie przykładów modernistycznego wzornictwa, opisany przez historyka architektury Nikolausa Pevsnera jako „doskonałe dzieło architektury”. Był to też ulubiony projekt samego autora.
W 1952 roku Arne Jacobsen projektuje cztery budynki na zaproszenie władz Berlina dla modelowego osiedla Southern Hansaviertel. W hanowerskim Wielkim Ogrodzie, jednym z najważniejszych ogrodów barokowych w Europie, w 1964 roku tworzy szklane foyer, które służy jako korytarz łączący zamek i budynek galerii oraz zamyka barokowy ogród. W latach 1967-1969 w Moguncji powstaje budynek administracyjny dla firmy farmaceutycznej Novo Industrie (dziś Novo Nordisk). Dla miasta Castrop Rauxel, Arne Jacobsen projektuje ratusz oraz centrum kongresowe – Forum Europaplatz. W Niemczech powstaje kompleks hotelowy, autorstwa architekta, składający się z trzech drapaczy chmur dla południowej plaży na bałtyckiej wyspie Fehmarn.
Kiedy Arne Jacobsen umiera nagle na zawał serca, 24 marca 1971 roku, wiele ważnych projektów pozostaje niedokończonych. Są to między innymi nowe ratusze w Moguncji i w Castrop-Rauxel, Duński Bank Narodowy oraz duńska ambasada w Londynie. Ich ukończeniem zajmuje się Dissing Weitling, firma założona przez współpracowników Jansena – Hansa Dissinga i Otto Weitlinga.
Perfekcjonista
Arne Jacobsen słynął ze swojego wyczucia proporcji. Nawet on sam zdawał sobie sprawę z tej cechy, która stała się wizytówką jego prac. W jednym z wywiadów powiedział „Proporcje są tym, co sprawia, że stare greckie świątynie są klasyczne w swoim pięknie. Są jak ogromne bloki, w których powietrze zostało dosłownie wykute między kolumnami […], a jeśli spojrzymy na niektóre z najbardziej podziwianych budynków renesansu i baroku, zauważymy, że wszystkie były proporcjonalne. To jest podstawa.”
W projektowaniu Jacobsen rzadko miał konkretną wizję przystępując do pracy. Poza podstawową ideą, opartą o podstawowe wyczucie proporcji nic nie było ustalane z wyprzedzeniem. Dlatego Jacobsen był często postrzegany jako projektant niepewny swoich pomysłów, podczas gdy w rzeczywistości było to raczej poszukiwanie perfekcji, dochodzenie do granic idei projektowej, możliwości technologicznych i materiałowych. W efekcie, był znany ze swojej nieterminowości, ponieważ nie dopuszczał do akceptacji niczego, co nie byłoby perfekcyjne.
Verner Panton, słynny projektant, który w latach pięćdziesiątych odbywał praktyki w pracowni Jacobsena po latach powie o tym, dla niego trudnym, czasie: „Im jestem starszy, tym bardziej szanuję Arne Jacobsena, choć w wielu kwestiach mam odmienne zdanie. Jeśli weźmie się pod uwagę wszystko, czego Arne Jacobsen dokonał w wielu dziedzinach, to nie ma na świecie nikogo, kto mógłby mu dorównać. Oczywiście, jego umiejętnościom towarzyszyły talent, energia, ekonomia i szczęście. I może wszystko było trochę zbyt czyste – proste. Ale nigdy od nikogo nie nauczyłem się tak wiele jak od Arne Jacobsena. Także niepewności i tego, by nigdy się nie poddawać.”
Jacobsen prywatnie potrafił być trudny, sarkastyczny i bezkompromisowy w stosunku do partnerów i producentów, od swoich pracowników wymagał, aby pracowali prawie przez całą dobę, nie biorąc pod uwagę, że mogą mieć również swoje prywatne życie.
„Szybko przekonacie się, że mam lekką obsesję na punkcie swojej pracy. I to jest trochę smutne, bo często człowiek czuje się dziwnie ograniczony, iż mimo że ma wiele zainteresowań, nie znajduje na nie czasu”.
Znana jest też historia, kiedy podczas malowania własnego domu, poprosił członków rodziny o wybranie idealnej białej farby spośród kilku praktycznie identycznych odcieni bieli, a podczas urządzania, kazał im godzinami trzymać ramy obrazów, aby uzyskać właściwą – idealną kompozycję.
Mimo, iż deklarował zmęczenie ciągłą estetyzacją przestrzeni mówiąc „dławię się estetyką” i czasami szukał miejsc, gdzie rządził anty-projekt i anty-estetyka, którymi się zachwycał: „to jest świetne, tutaj nie można nic zmienić!”, to w życiu codziennym wymagał perfekcji. Filiżanki do kawy musiały być ustawione w idealnych rzędach, a zabawki dzieci odłożone na miejsce, gdy Jacobsen wieczorem wracał z pracowni.
Druga strona jego osobowości pokazuje zupełnie innego człowieka, łagodnego, zachwyconego naturą botanika, który pochłonięty był akwarelami, studiami przyrodniczymi i pielęgnacją sadzonek w swoim ukochanym ogrodzie.
Poczucie humoru i autoironię Arne Jacobsena widać m.in. w jego szkicach i ręcznie rysowanych kartkach świątecznych do bliskich. Od dziecka lubił błaznować, a w dorosłym życiu kontynuował wygłupy, jak na przykład noszenie wydrążonego melona jako kapelusza.
Spuścizna
Choć jego projekty architektoniczne mają ogromne znaczenie i można je podziwiać do dziś, to jednak najbardziej znany jest jego wkład w rozwój mebli i wzornictwa przemysłowego. Prace Jacobsena można znaleźć w licznych międzynarodowych kolekcjach, w tym w Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Nowym Jorku, Muzeum Designu w Londynie i Muzeum Sztuki Nowoczesnej w San Francisco.
Trudno wyobrazić sobie świat designu bez słynnych projektów Jacobsena. Dla wielu stały się one symbolem nowoczesnego projektowania i bez wątpienia zasłużyły na miano ikon we wszystkich encyklopediach sztuki użytkowej.
Znaki Towarowe
Dziś praktycznie wszystkie produkowane meble projektu Arne Jacobsena możemy znaleźć w kolekcji firmy Fritz Hansen, z którą architekt zaczął współpracować już w latach trzydziestych. Mimo, że okres ochrony wzorów przemysłowych już minął, to wszystkie projekty są nadal chronione jako zarejestrowane znaki towarowe. Również nadal obowiązuje ochrona prawno-autorska, która wygaśnie dopiero 70 lat po śmierci twórcy.
Autor: Katarzyna Zalewska | kzalewska@poraj.com
Źródła:
https://www.fritzhansen.com/en/Inspiration/Designers/Arne-Jacobsen
https://en.wikipedia.org/wiki/Arne_Jacobsen
Tadeusz Włodzimierz Barucki, Arne Jacobsen, Warszawa, Arkady, 1984, ISBN 83-213-3245-5
Christopher Mount, Arne Jacobsen: Compact Design Portfolio, Chronicle Books, 1896, ASIN B01F9QMBYW
Tłumaczenia pochodzą od autora.
