Dozwolony użytek edukacyjny to potoczna nazwa jednej z postaci dozwolonego użytku publicznego. Zgodnie z art. 27 prawa autorskiego instytucje oświatowe mogą w celach dydaktycznych i do własnych badań korzystać z rozpowszechnionych utworów w oryginale i tłumaczeniu oraz sporządzać w tym celu egzemplarze fragmentów rozpowszechnionych utworów. Art. 28 określa dodatkowe możliwości działań bibliotek, archiwów, szkół, a art. 29 określa granice prawa cytatu.
Zanim omówimy możliwości i ograniczenia dozwolonego użytku edukacyjnego, uściślijmy jakie instytucje obejmuje system oświaty:
Instytucją oświatową, w rozumieniu ustawy Prawo oświatowe, są jednostki organizacyjne takie jak:
- przedszkola
- szkoły podstawowe
- szkoły ponadpodstawowe
- szkoły artystyczne
- placówki oświatowo-wychowawcze, w tym szkolne schroniska młodzieżowe
- placówki kształcenia ustawicznego oraz centra kształcenia zawodowego
- ogniska artystyczne
- poradnie psychologiczno-pedagogiczne
- młodzieżowe ośrodki wychowawcze oraz socjoterapii
- placówki doskonalenia nauczycieli
- biblioteki pedagogiczne
oraz podmioty wchodzące w skład szkolnictwa wyższego (ustawa Prawo o szkolnictwie wyższym):
- uczelnie
- instytuty naukowe PAN
- instytuty badawcze.
Żadne inne podmioty, mimo, że także zajmujące się edukacją, nie mają prawa korzystania z instytucji dozwolonego użytku edukacyjnego, czyli na przykład prywatne firmy lub fundacje oferujące dodatkowe lekcje w ramach zajęć szkolnych albo pozaszkolnych, szkoły językowe, biblioteki (poza pedagogicznymi) itd.
Minister tłumaczy
Cytując instrukcję ministerstwa edukacji: „Dopuszczalne jest odtwarzanie utworów muzycznych w ramach organizowanego przez szkołę kółka tanecznego, wykonywanie utworów muzycznych w ramach zajęć ze śpiewu czy prób orkiestry szkolnej/chóru czy też wystawienie sztuki przez kółko teatralne. Jeżeli jednak takie zajęcia będą prowadzone w budynku szkoły, ale nie przez szkołę (a np. przez prywatną firmę czy inną instytucję), wówczas osoba prowadząca takie zajęcia nie może powoływać się na dozwolony użytek edukacyjny. W tym zakresie rozstrzygającym jest, kto prowadzi dany rodzaj działań edukacyjnych (szkoła czy inny podmiot). Na przepisy dozwolonego użytku edukacyjnego nie mogą powoływać się prowadzące działalność edukacyjną (tj. działalność inną niż prowadzenie szkoły czy placówki w rozumieniu systemu oświaty) stowarzyszenia czy fundacje, ani też podmioty prywatne nie będące podmiotami systemu oświaty (np. firmy szkoleniowe).”
Zezwala się
Ustawa precyzuje, że placówki oświatowe mogą na potrzeby „zilustrowania treści przekazywanych w celach dydaktycznych” wykorzystywać utwory chronione prawem autorskim w oryginale i w tłumaczeniu oraz zwielokrotniać drobne utwory lub fragmenty większych utworów. Kiedy będzie to na pewno zgodne z prawem? Przede wszystkim musimy sobie odpowiedzieć na pytanie, czy dany utwór jest wykorzystany w celach dydaktycznych oraz na potrzeby zilustrowania przekazywanych treści? Jeśli odpowiedź jest pozytywna to znaczy, że można z utworu legalnie skorzystać.
Dla możliwości powołania się na dozwolony użytek edukacyjny nie ma znaczenia ani miejsce (w budynku szkoły/uczelni czy np. na wycieczce szkolnej), ani termin wykorzystania utworu (można korzystać z utworów również w ramach zajęć pozalekcyjnych), a jedynie spełniony cel dydaktyczny. Najważniejszy jest więc kontekst, w którym wykorzystuje się utwór chroniony prawem autorskim. Jego wykorzystanie musi być uzasadnione tematem prowadzonych zajęć, czyli na przykład wyświetlenie uczniom programów historycznych lub archiwalnych na lekcjach historii, audycji lub filmu w języku obcym na lekcjach danego języka, czy też wspólne oglądanie adaptacji lektury szkolnej na lekcji języka polskiego, nie budzą żadnych wątpliwości.
W ramach prowadzonych zajęć (lekcji, prac domowych, wydarzeń szkolnych) można modyfikować dowolny utwór (wiersz, piosenkę, film) nie pytając o zgodę właściciela praw autorskich, natomiast niedopuszczalne jest rozpowszechnianie ich w jakikolwiek sposób poza szkołą lub uczelnią.
Nauczyciele i uczniowie mogą też legalnie kopiować (kserować, skanować, wysyłać mailem, nagrywać na pendrive) fragmenty dowolnych utworów (filmów, książek, muzyki) swoim uczniom, z zastrzeżeniem że jest to udostępniane wyłącznie ograniczonej i identyfikowalnej grupie uczniów lub studentów uczestniczących w zajęciach.
Uwaga: Dozwolony użytek edukacyjny nie pozwala na kopiowanie i udostępnianie uczniom całych książek, nawet jeśli są one udostępniane fragmentami, uzasadnieniem jest tutaj art. 35 ustawy o prawie autorskim, zgodnie z którym „dozwolony użytek nie może naruszać normalnego korzystania z utworu lub godzić w słuszne interesy twórcy” czyli prawo autora do zarabiania na swoich utworach. Nauczyciel nie może też wydrukować całej książki z Internetu i rozdać swoim uczniom. Może natomiast podać adres strony z legalnie zamieszczonym tekstem lub na przykład podręcznikiem. Wtedy każdy z uczniów będzie mógł z niego skorzystać w ramach dozwolonego użytku osobistego, który pozwala na kopiowanie i drukowanie całych utworów do użytku własnego.
Należy więc pamiętać, żeby użycie chronionych materiałów, było wykorzystywane wyłącznie w celach edukacyjnych, oraz żeby nie rozpowszechniać ich poza szkołą lub uczelnią, szczególnie mowa tu o publikacjach w Internecie dla szerokiego grona odbiorców, nie ograniczonego do uczniów lub studentów danej placówki edukacyjnej.
Wydarzenia szkolne
Jako uzupełnienie możliwości jakie daje dozwolony użytek w oświacie, warto wspomnieć o art. 35 ustawy o prawie autorskim, który reguluje kwestie użycia utworów objętych ochroną podczas „ceremonii religijnych, imprez szkolnych i akademickich lub oficjalnych uroczystości państwowych”. Artykuł ten jest obwarowany dwoma warunkami: nieodpłatnie wykonywanie i odtwarzanie rozpowszechnionych utworów, nie może łączyć się z osiąganiem pośrednio lub bezpośrednio żadnych korzyści majątkowych, oraz występujący artyści wykonawcy nie otrzymują wynagrodzenia. Można więc, w ramach wydarzeń szkolnych, zarecytować wiersz, wystawić sztukę teatralną, zagrać na żywo utwór muzyczny lub zaśpiewać piosenkę i na przykład wyświetlić jej tekst.
Innym sposobem legalnego wykorzystania fragmentów utworu jest prawo cytatu, ale to temat na osobny artykuł na naszym blogu.
